Chanzo cha Uhasama Kati ya Israel na Iran

Mgogoro wa Kivuli: Chanzo cha Uhasama Kati ya Israel na Iran

Mgogoro kati ya Israel na Jamhuri ya Kiislamu ya Iran ni moja ya mivutano hatari zaidi katika siasa za Mashariki ya Kati. Tofauti na migogoro mingine, huu si mgogoro wa mipaka wala vita vya ana kwa ana, bali ni "vita vya kivuli" (shadow war) vinavyopiganiwa kupitia nchi nyingine, mashambulizi ya siri, na vita vya kiuchumi na kiteknolojia. Chanzo cha uhasama huu ni mchanganyiko wa tofauti za kiitikadi, hofu ya kuwepo (existential threat), ushindani wa kuwa kiongozi wa kanda, na hasa, mpango wa nyuklia wa Iran. Mvutano huu umeunda kambi mbili hasimu zinazoendelea kuathiri usalama na utulivu wa eneo zima.

Chanzo kikuu cha mgogoro huu kilianza na Mapinduzi ya Kiislamu ya Iran ya mwaka 1979. Kabla ya mapinduzi, Iran chini ya utawala wa Shah ilikuwa na uhusiano wa kawaida na Israel. Hata hivyo, baada ya Ayatollah Khomeini kushika madaraka, aliitangaza Israel kuwa "shetani mdogo" na adui wa Uislamu, akiitazama kama chombo cha ubeberu wa Marekani katika Mashariki ya Kati. Itikadi hii ya kuipinga Israel na wito wa kuifuta katika ramani ya dunia ukawa nguzo ya sera ya mambo ya nje ya Iran. Kwa upande wake, Israel inaiona Iran kama tishio kubwa kwa usalama na uhai wake, hasa kutokana na kauli za viongozi wa Iran zinazotilia shaka haki ya Israel kuwepo kama taifa.

Suala la mpango wa nyuklia wa Iran ni kiini cha mgogoro huu. Israel, ambayo inaaminika kumiliki silaha za nyuklia ingawa haijawahi kuthibitisha rasmi, inaamini kuwa Iran yenye uwezo wa nyuklia ni tishio lisilokubalika. Israel inahofia kuwa Iran inaweza kutumia silaha hizo kuishambulia au kuzipa kwa makundi ya kigaidi yanayoipinga Israel. Ili kuzuia hili, Israel imehusishwa na vitendo kadhaa vya siri. Mfano halisi ni mauaji ya wanasayansi wakuu wa nyuklia wa Iran, kama vile Mohsen Fakhrizadeh aliyeuawa mwaka 2020, na mashambulizi ya mtandaoni kama vile virusi vya kompyuta vya Stuxnet vilivyolenga kuharibu mitambo ya kurutubisha madini ya urani ya Iran.

Ili kuepuka vita vya moja kwa moja, nchi hizi mbili zinapigana kupitia "vita vya wakala" (proxy wars) katika nchi nyingine. Iran, kupitia Jeshi lake la Walinzi wa Mapinduzi (IRGC), imefanikiwa kufadhili, kutoa mafunzo, na kuyapa silaha makundi mbalimbali yanayoipinga Israel. Mfano dhahiri ni kundi la Hezbollah nchini Lebanon, ambalo lina nguvu kubwa za kijeshi na maelfu ya makombora yanayoweza kufika popote nchini Israel. Vilevile, Iran inayaunga mkono makundi ya Hamas na Islamic Jihad huko Gaza. Kujibu mapigo, Israel imefanya mamia ya mashambulizi ya anga nchini Syria kulenga ngome za Iran na shehena za silaha zilizokuwa zikipelekwa kwa Hezbollah.

Hitimisho ni kwamba, mgogoro kati ya Israel na Iran unaendelea kuwa tete na wenye sura nyingi. Sio tu mgongano wa kijeshi, bali pia ni vita vya kiitikadi na ushindani wa nani atakuwa na sauti kubwa zaidi katika Mashariki ya Kati. Mustakabali wa uhusiano huu utategemea sana hatima ya mpango wa nyuklia wa Iran na uwezo wa kila upande kuendeleza vita vyake vya kivuli bila kusababisha vita kamili. Matukio kama mashambulizi dhidi ya meli za mafuta katika Ghuba ya Uajemi na mashambulizi ya angani nchini Syria ni mifano hai inayoonyesha jinsi "vita hivi vya kivuli" vinavyoweza kuwaka moto wakati wowote na kuleta madhara makubwa kwa kanda nzima.